Türkiye’de medyayı kim kontrol ediyor?

Türkiye’de son 10 yılda yaşanan el değiştirmeler, dijital medyanın yükselişi, yeni kurulan online haber platformları medya sektöründeki dengeleri ve görünümü değiştirdi. Televizyon hala ana haber kaynağı olmaya devam ederken, son yıllarda yaşanan siyasi ve toplumsal gelişmeler internet haberciliğine ilgiyi artırdı. Bianet ve Sınır Tanımayan Gazeteciler Örgütü’nün birlikte hazırladığı ‘medya sahipliği izleme raporu’na göre, Türkiye’deki basın-yayın organlarının çoğu medya haricinde faaliyet gösteren ticari şirketler bünyesinde bulunuyor ve bu kuruluşlar belli şirketlerin elinde yoğunlaşıyor. Öte yandan, mart ayında TBMM’den geçen, yurt içinde ve yurt dışında Türkçe yayın yapan medya platformlarını RTÜK denetimine bağlayan yeni yasa dijital medyaya sansür tartışmalarını da beraberinde getirdi.

40 büyük medya organı ticari şirketlerin elinde

Medya Sahipliği İzleme Projesi (MOM) tarafından yayınlanan araştırmaya göre Türkiye’de medya sektöründe toplam 2 bin 731 gazete, 734 radyo istasyonu, 83 radyo-televizyon ve 108 televizyon kanalı yayın yapıyor. Ülkenin en büyük 40 medya kuruluşu, medya haricinde sanayi ve ticaret alanlarında faaliyet gösteren şirketler tarafından kontrol ediliyor.

CNN Türk, Kanal D, Milliyet, Hürriyet gibi kanal ve gazetelerin içinde bulunduğu en büyük medya kuruluşları, Doğan, Doğuş, Demirören, Ciner, Albayrak gibi şirketlere ait.

Doğan Medya Grubunun alımıyla büyüyen Demirören Grubu, Doğuş, Ciner, Albayrak, Kalyon, İhlas grupları ve Ethem Sancak’a ait şirketler; inşaat, enerji, maden, turizm, telekomünikasyon, bankacılık ve finans alanında da faaliyet gösteriyor.

Bu şirketlerin, medya dışı işlerinde kamu ihalelerine de girmesi ve devletle ticari ilişkileri olması, kontrol ettikleri medya organlarının bağımsızlığı ve özgürlüğü noktasında eleştirilere neden oluyor.

Türkiye’de televizyon izlenme oranı yüzde 77. İzlenen kanalların yüzde 83’ü yerel kanal, 14’ü ulusal kanal ve 13’ü devlet kontrolündeki yayıncı kuruluşlar. MOM raporuna göre Türkiye’deki televizyon seyircisinin yüzde 53’ü hükümete yakın sermaye sahiplerinin televizyon kanallarını seyrederken, bu oran yazılı basın okurlarında yüzde 57 ve online haber sitelerinin takipçileri arasında yüzde 55’e yükseliyor.

Demirören: En büyük medya grubu

Türkiye’de medyanın yüzde 10’unu oluşturan Doğan Medya’nın Demirören’e satışı medyadaki dengeleri değiştirdi.

Bünyesinde Milliyet ve Vatan gibi gazeteleri de bulunduran Demirören Grubunun Türkiye’deki medya payı yapılan bu satışın ardından yüzde 16’ya yükseldi ve ülkenin en büyük medya kuruluşu haline geldi.

Demirören grubu bünyesinde bulunan kanal ve gazeteler şöyle; CNN Türk, Kanal D, Hürriyet, Milliyet, Posta, Vatan ve Fanatik.

TRT: Medya aktörü olarak devletin yeri

Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT), Türkiye’nin kamu yayıncılığını yapmakla görevlendirilen, 1972 anayasa değişiklikleriyle “tarafsız” olarak tanımlanmış ve 54 yıldır devlet adına yayın yapan tek yayın kuruluşu. TRT bünyesinde 14 televizyon kanalı, 16 radyo istasyonu, iki online haber sitesi ve üç dergi yayın yapıyor.

TRT’nin, özel televizyonların medya sektörüne katılmasıyla, 1990 yılına kadar devam eden televizyon yayınları üzerindeki tekeli ortadan kalktı. TRT, özerkliği ve tarafsızlığı Anayasa ile hükme bağlanmış bir şekilde kamu hizmeti yayıncısı olarak yayınlarına devam ediyor.

TRT’nin tarafsızlığı konusu özellikle seçim dönemlerinde yeniden gündeme gelmekte. 24 Haziran erken seçimlerle ilgili siyasi parti ve adayların propagandaları için ayrılan sürelerin eşitsizliği ve ayrımcılık konusu medyada tartışılmaya başlandı. RTÜK üyelerinden İlhan Taşçı ve İsmet Demirdöğen, TRT’nin tarafsız kamu yayıncısı ilkesini ihlal ettiğini ve konuyla ilgili yargı yoluna başvuracaklarını bildirdi. Benzer tepki, cumhurbaşkanı adayları Muharrem İnce , Selahattin Demirtaş, Meral Akşener ve Temel Karamollaoğlu tarafından da geldi ve TRT ‘taraflı’ olduğu yönünde eleştirildi.

Dijital medya

MOM dijital medya araştırmalarına göre Türkiye halkının yüzde 62’si bilgisayar, yüzde 68’i mobil telefon aracılığıyla haberleri takip ediyor. Ülkenin nüfusuna oranla yüzde 53’lük aktif sosyal medya kullanıcısı var.

Washington merkezli bağımsız sivil toplum örgütü Freedom House (Özgürlük Evi), OHAL ile medyada kontrolün arttığını belirterek ilk kez Türkiye medyasını ‘bağımsız olmayan’ (not free) kategorisinde açıkladı. Reuters Enstitüsü’nün 2018 Dijital Haberler Raporu‘na göre; Türkiye’de Periscope ve YouTube aracılığıyla haber izleme oranları geçmiş yıllara göre hızlı şekilde arttı. Türkiye’de haber alma platformu olarak YouTube’un kullanımı 9 kat, Twitter’ın kullanımı ise 10 kat arttı.

Reuters Enstitüsü’nün raporuna göre, halk arasında Sabah, A Haber ve TRT gibi yayıncılara güvenin azaldığı, daha eleştirisel konumda bulunan FOX, Cumhuriyet ve Sözcü gibi yayın platformlarına güven arttı. Türkiye’de dijital platformların haber kaynağı olarak kullanımının arttığı belirtilen raporda,sosyal medya platformu Facebook’un da bu anlamda yüksek oranda tercih edildiği yer alıyor.

Dijital Haberler Raporunda ayrıca, Türkiye’de WhatsApp uygulamasının yüzde 30 oranında arttığı ve bu uygulamanın haber alma amaçlı kullanıldığı yer alıyor. Raporda, baskıcı ülkelerde WhatsApp gibi mesajlaşma uygulamaların kullanımının gittikçe yaygınlaştığı yer alırken, listenin başlarında yer alan ülkelerden biri de Türkiye.

Adnan Oktar’ın A9 kanalının kapatılması için RTÜK’ü göreve davet eden Diyanet İşleri Bakanlığı ile başlayan süreç, TBMM’de 2 Şubat tarihli bir torba yasa kapsamında dijital yayın platformlarını ilgilendiren bir tasarı ile sonuçlandı. Bunun hemen ardındansa, internet üzerinde yapılan yayınları RTÜK denetimine bağlayan söz konusu torba yasa meclisten geçti.

• “RTÜK kimler için lisans alma zorunluluğu getirecek belli değil, veya lisans almak istese dahi lisans vermeyeceği kuruluşlar olabilir.”

“Yasa maddesi İnternet üzerinden radyo, televizyon ve isteğe bağlı yayın hizmetlerini, bir başka deyişle görsel ve işitsel olan yayınları kapsıyor. Kapsamakla birlikte bu tip yayınlarla ilgili olarak RTÜK yetkilendirilmiş. Aslında bu yetkilendirme ve yeni kanun maddesinden önce de görsel ve işitsel içerikler 5651 sayılı Kanun kapsamında denetleniyordu ve çok sayıda içeriğe de Türkiye’den erişim engelli. Kanun maddesi Meclisten geçmekle birlikte bazı detaylar hala net değil. RTÜK ve BTK, [mecliste onaylanmasından itibaren] 6 ay içinde bu Kanun maddesine istinaden bir alt yönetmelik hazırlayacak. Bazı detaylar muhtemelen o zaman netleşecek. Fakat, RTÜK yetkilendirmesi ile lisans zorunluluğu da getirildiği için tüm radyo, televizyon ve isteğe bağlı yayın hizmetleri kağıt üstünde bu Kanun maddesi kapsamında gözüküyor. Fakat, RTÜK kimler için lisans alma zorunluluğu getirecek belli değil, veya lisans almak istese dahi lisans vermeyeceği kuruluşlar olabilir.”

• “Lisans talepleri reddedilenler RTÜK’ün ret kararı ile ilgili olarak idari yargı yoluna gidebilir. Bu süreçte bu haber kaynakları yıllarca Türkiye’den erişime engelli kalabilir.”

Bunun yanı sıra uzman Akdeniz, lisans talepleri reddedilen veya hiç lisans başvurusunda bulunmayan internet sitelerinin durumuna ilişkinse şu açıklamayı yaptı; “Lisans talepleri reddedilenler veya hiç lisans başvurusunda bulunmayan ve bu tip yayın yapanların sitelerine RTÜK’ün talebi ile sulh ceza hakimlikleri tarafından erişim engellenecek. Erişim engelleme kararlarına yine kapı komşusu sulh ceza hakimliklerine itiraz edilecek. Reddedilen itirazlarla ilgili Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru yapılacak. Ayrıca, lisans talepleri reddedilenler RTÜK’ün ret kararı ile ilgili olarak idari yargı yoluna gidebilir. Bu süreçte bu haber kaynakları yıllarca Türkiye’den erişime engelli kalabilir.”

• “150 bine yakın URL’nin binlerce sulh ceza hakimliği kararı ile erişime engellendiği bir dönem”

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Basın Özgürlüğü Temsilcisi Harlem Désir, 27 Şubat’ta, hukukçu Yaman Akdeniz’in hazırladığı raporu referans göstererek o dönemde henüz tasarı aşamasında olan torba yasanın dijital medya organlarını tehdit ettiğini ve Türkiye’nin de taraf olduğu uluslararası antlaşmalara uygun olmadığını bildirdi.

Akdeniz, yasanın meclis onayından geçmesinin ardındansa şu ifadeleri ekledi: “Türkiye’de İnternet zaten çok ciddi baskı altında, Wikipedia dahil 175 binden fazla alan adı, 150 bine yakın da URL’nin binlerce sulh ceza hakimliği kararı ile erişime engellendiği bir dönemde bu yeni madde ve RTÜK yetkilendirmesi karşımıza çıktı. Dolayısıyla, bu yeni düzenleme ile sadece sansür ve baskının artması söz konusu olacak. Bu girişimi başka türlü yorumlamak mümkün değil. ”

• “Susturma politikaları OHAL döneminde geniş kitleleri etkilemeye ve domino etkisi yaratmaya başladı”

Yaman Akdeniz, English PEN için İnsan Hakları uzmanı Kerem Altıparmak ile hazırladığı “Türkiye’de Can Çekişen İfade Özgürlüğü: OHAL’de Yazarlar, Yayıncılar ve Akademisyenlerle İlgili Hak İhlalleri” adlı raporda; televizyon, radyo ve süreli yayınların bulunduğu 140 basın-yayın kuruluşu ve 30 yayın evinin kapatıldığı, 520 gazetecinin de yargılandığını belirtti.

Akdeniz ayrıca, bilgiye erişimin engellenmesini ve yeni RTÜK torba yasasının içinde bulunduğu ‘susturma politikaları’ndan bahsediyor. Akdeniz tüm bunların toplumsal boyutuna dair şu ifadeleri de ekliyor: “Susturma politikaları OHAL döneminde geniş kitleleri etkilemeye başladı ve domino etkisi yaratmaya başladı. Muhalif kesimler git gide artan bu baskılar karşısında susmaya başladı. Bu açık ve net bir şekilde sosyal medya platformları üzerinde de görülmeye başladı. Raporda da biz baskının sadece basın ve medya kuruluşları ile gazeteciler üzerinde olmadığını aynı zamanda yazarlar, yayın evleri ve akademisyenlerin de çok ciddi baskı altında olduğunu ve baskı ve susturucu politikalarının boyutunu göstermeye çalıştık. Ortaya çıkan da çok vahim bir tablo. Söz konusu ifade ve basın özgürlüğü olduğunda, Türkiye’de can çekişen bir tablo karşımıza çıkıyor.”(Euronews)